Non hai vicios tan difíciles de
erradicar como aqueles que popularmente se consideran virtudes. Entre
estas virtudes a máis notable é o vicio da lectura. Adóitase
admitir que a lectura de lixo é un vicio e con todo a lectura per
se, o hábito de ler, a pesar de ser novo, figura xa entre virtudes
tan ben reputadas como a sobriedade, o aforro, madrugar e practicar
regularmente exercicio. Con todo, hai algo particularmente agresivo
na virtude do sentido do deber que posúe un lector. Para quen atende
ás indicacións máis estritas da preceptiva, o lector aparece como
alguén que cumpre coas regras da perfección: “Canto me gustaría
ter lido tanto coma vostede?”, confésalle o novizo iletrado ao
adepto á excelencia, e o lector, tan adoitado ao incenso do aplauso
indiscriminado, mira a súa ocupación con toda naturalidade coma un
logro intelectual notable.
A lectura como exercicio deliberado, o
que poderiamos chamar lectura volitiva, é equiparable á erudición
con relación á cultura. A verdadeira lectura é unha acción
reflicta. O lector nato le de forma tan inconsciente como respira e,
para levar a analoxía un grao máis lonxe, podería dicirse que a
lectura ten tanto de virtuoso como respirar. Resulta meritoria na
mesma proporción en que se converte nunha tarefa gratuíta. En
última instancia, que é a lectura senón o intercambio de
pensamento entre o lector e o escritor? Se o libro entra na mente do
lector do mesmo xeito que abandonou a do escritor -sen ningún
engadido ou modificación como as que inevitablemente se producen por
contacto cun novo corpo de pensamento- entón foi lido sen propósito
algún. Nestes casos, naturalmente, a culpa non sempre é do lector.
Hai libros que son sempre o mesmo, incapaces de modificar ou de ser
modificados, pero este tipo de libros non contan como factores na
literatura. O valor dos libros é proporcional ao que podería
chamarse a súa plasticidade, é dicir, a súa cualidade de ser todas
as cousas para todas as persoas, de ser moldeados de moitas maneiras
por efecto do impacto con formas frescas de pensamento. Cando, por
unha razón ou por outra, falta esta adaptabilidade recíproca, a
auténtica cópula entre o libro e o lector non é posible. Neste
sentido pode dicirse que non hai un patrón abstracto de valores en
literatura: a medida dos libros máis grandes que se escribiron é
unicamente o que cada lector é capaz de sacar deles. Os mellores
libros son aqueles dos que os mellores lectores conseguiron extraer a
maior cantidade dos mellores pensamentos. Pero xeralmente deste tipo
de libros é dos que menos obtén o lector pobre.
Por conseguinte, ser un lector pobre
debe considerarse unha desgraza, pero non é un fallo en absoluto.
Por que deberiamos ser todos lectores? Non se espera de todos nós
que sexamos músicos: en cambio debemos ler, de modo que quen non son
capaces de ler de xeito creativo fano mecanicamente.
Coma se quen non ten aptitude para o violín pensase que é o mesmo
tocar o violín que darlle á manivela dun órgano de xoguete! En
materia de lectura hai que entender de bo principio que quen ofenden
de verdade non son os que se limitan a ler o consabido lixo. Quen se
confesa devorador de narrativa estúpida é moi pouco daniño.
Quen festexa “a novela do momento” non constitúe un obstáculo
serio para o desenvolvemento da literatura. O criterio que considera
as divisións naturais do melón como unha indicación de que é unha
froita que debe comerse en familia, podería considerar tamén que
certas obras -libros automáticos, que non requiren esforzo como non
sexa pasar as páxinas e usar os ollos- están especialmente
deseñadas para o consumo do lector mecánico. A providencia
proporciónanos innumerables autores cuxa misión obvia consiste en
protexer á literatura dos estragos dos parvos. O lector mecánico
convértese nun perigo para as letras só cando ousa pastar en prados
que non son os que lle están predestinados. Por desgraza, a idea de
que a lectura é unha cualidade moral levou a moitas persoas
razoables a renunciar á lectura lixeira e inocua a favor de cópulas
máis esgotadoras. Son persoas para quen “ler é unha disciplina”.
A “plataforma” dos máis ambiciosos en efecto implica a
determinación de manterse ao día de todo o que se escribe! Para
este tipo de lectores o maior e máis forte incentivo aparentemente é
este desexo de manterse ao día: parecen considerar a literatura como
un tranvía que só pode ?abordarse? á carreira; mentres que moitos
lectores natos non teñen empacho en *holgazanear á hora do té en
*calesas ou en coches tirados por cabalos, sen preocuparse demasiado
dos novos medios de *locomoción.
O vicio da lectura convértese nunha
ameaza para a literatura cando o lector mecánico, armado con esta
elevada concepción do seu propio deber, invade o ámbito das letras:
analiza, critica, condena, ou peor aínda, eloxia. Aínda así, sería
dun gusto máis ben dubidoso reprobar unha intrusión movida por
motivos tan respectables senón fose que a incorrixible
autosuficiencia do lector mecánico convérteo nun típico obxecto de
ataque. O que dá voltas á manivela do organillo non pode compararse
con Paderewski, pero o lector mecánico xamais pon en dúbida a súa
propia competencia intelectual. Do mesmo xeito que a graza dá a fe,
suponse que a mellora dun mesmo confire intelixencia.
Ler non é unha virtude, pero ler ben é
unha arte, unha arte que só o lector nato pode adquirir. O don da
lectura non é unha excepción á regra segundo a cal os dotes
naturais deben ser cultivadas por medio da práctica e a disciplina;
pero se non hai unha aptitude innata o adestramento non serve de
nada. É típico do lector mecánico crer que as intencións poden
suplir ás aptitudes.
Tanto é así que hai algúns signos
xenéricos polos cales o lector nato detecta á súa copia
manufacturada, calquera que sexa o disfrace detrás do que se oculte.
Unha destas idiosincrasias é o hábito de mirar obxectivamente a
lectura. Posto que sempre le conscientemente, o lector mecánico sabe
con exactitude canto leu e diránolo co orgullo da fachendosa ama de
casa que é capaz de calcular de corrida o consumo diario de comida
na súa casa. Así como a ama de casa adoita acudir ao mercado cada
día a unha hora determinada, así tamén o lector mecánico ten un
tempo fixo para dedicar ás súas actividades intelectuais, e adoita
ler un número determinado de horas ao día. Unha afirmación nos
diarios xuvenís de Hamerton -«comezo agora un curso de lectura
poética que empeza con cincuenta horas de Chaucer; e como lle
dediquei unha hora e media onte á noite, quédanme exactamente
corenta e oito horas e media»- é un bo exemplo deste tipo de
lectura. Disto séguese que quen le por tempos adoita “non ter
tempo para ler”, problema descoñecido para o lector nato cuxa
lectura forma unha corrente continua que flúe por baixo de todas as
súas ocupacións.
O lector mecánico é o escravo da súa
marca no libro: se a perde vese obrigado a volver empezar desde o
comezo. Din que un deses lectores estivo atrapado en “o lume e a
espada no Sudán” durante todo un ano por obra dun traveso parente
que se enxeñou para desprazarlle o punto de lectura do libro cada
noite. O lector nato é a súa propia marca no libro. Lembra
instintivamente en que punto do argumento deixou o libro e as páxinas
ábrense xusto alí onde debe proseguir a lectura. Típico do lector
mecánico é dicir que é uniformemente escrupuloso na súa tarefa:
unha das súas regras é non saltarse nunca unha palabra e sempre
contesta cun triunfante si a aquela pregunta inmortal do doutor
Johnson: «Le vostede os libros de punta a cabo». Evidentemente,
este principio inexorable baséase no feito de que o lector mecánico
é incapaz de discernir intuitivamente se un libro merece ser lido ou
non. De feito é incapaz de formarse unha opinión do que le ata que
consegue terminar a última liña do texto, e nin sequera é capaz de
dar razóns adecuadas sobre a súa opinión cando consegue formarse
algunha. Como ve todos os libros desde fóra, e non establece ningún
punto de contacto coa mente do autor, non fai ningunha concesión ao
temperamento ou ao contexto, pois ese proceso de transposición e
selección fai que o máis impersoal dos libros convértase no
produto de condicións únicas.
É obvio que ao lector mecánico, ao
tomar cada libro por separado coma se fose un ente suspendido no
inane, se lle escapen todos os atallos e encrucilladas do seu asunto.
Parécese a un turista que vai dunha “vista” a outra sen mirar
nada que non estea na súa guía de viaxe. As delicias da divagación
intelectual, a busca improvisada tras unha alusión fugaz, suxerida
ás veces polo xiro dunha frase ou pola mera complexión dunha
palabra, ignóraas serenamente. Con el a cousa é o libro: a idea de
usalo como clave de harmonías imprevistas, como vía de acceso a
algún paysage choisi do espírito está máis aló do seu
alcance.
O lector mecánico considera que o seu
deber é ler cada libro do que se fala; un deber que lle resulta
menos oneroso polo feito de que pode xulgar de antemán, a partir das
dimensións materiais de cada libro, canto espazo ocupará na súa
cabeza: non ten necesidade de expandirse. Para o lector mecánico os
libros lidos non son plantas que enraízan e dan ramas, que se
entrelazan unhas con outras, senón fósiles etiquetaxes e gardados
en andeis do gabinete dun xeólogo; ou quizais prisioneiros
condenados a unha reclusión solitaria para toda a vida. En mentes
coma esta os libros nunca conversan entre si.
Os pasos do lector mecánico están
guiados pola vox populi: vai directamente en busca do libro do que
todo o mundo fala, e o seu sentido da importancia do libro é
proporcional ao número de edicións esgotadas antes cá publicación,
pois non sabe distinguir entre as diferentes clases de libros dos que
todo o mundo fala, nin entre as voces que falan acerca deles.
Unha parte do deber do lector mecánico
é opinar acerca de cada libro que le, e ás veces é conducido a
estraños desvíos na súa tarefa. É natural nel desconfiar e
rexeitar un libro se non o entende. “Xa que non podo ler quixese
queimar todos os libros”. No máis fondo do seu corazón, o lector
mecánico ás veces pode facerse eco deste momento de Envexa do
doutor Fausto, pero como tamén é parte do seu deber “estar
orgulloso da lectura”, síntese obrigado a reprimir este impulso
bibliócido*,
de xeito que segue adiante cando en realidade o linchamento sería
tanto máis simple.
É natural que quen considera a lectura
como unha obriga moral confunda os xuízos morais cos xuízos
intelectuais. Velaquí un libro do que todo o mundo fala; a cantidade
de edicións de que foi obxecto é unha proba case incontestable do
seu mérito. Pero para o lector mecánico é un libro críptico e,
por conseguinte, el limítase a desaprobalo. Por suposto, admite que
é un libro intelixente, pero “di” -un dos personaxes “non é
simpático”; ergo, o libro non é simpático; sorpréndelle telo
lido. Tras algúns experimentos coma estes, o lector mecánico dáse
conta da potencia da desaprobación como arma crítica, e moi pronto
esta convértese na súa principal defensa contra a irritante
esixencia de ter que admirar o que non entende. Ás veces a súa
desaprobación é mitigada por efecto dalgunhas concesións
filosóficas á pouco esixente moral humana: como ocorreu con aquela
señora que non podía aprobar as novelas de Balzac pero que estaba
perfectamente disposta a admitir “que estaban escritas nun francés
moi belo”. Un exemplo moi refinado desta desaprobación temperada
proporciónao o veredicto da señora Barbauld acerca de The Ancient
Mariner: declarouno “improbable”.
A obrigación de expresar unha opinión
sobre calquera libro do que se estea falando en determinado momento
terminou impoñendo ese hábito, tan natural como reprobable, de
falar por boca doutros. Calquera que frecuente un grupo de lectores
mecánicos enseguida se acostuma á súa maneira socialista de
compartir algunhas fórmulas, así como ao rápido proceso de erosión
e distorsión que sofren as opinións prestadas. Temos noticia
dalgúns individuos suficientemente desalmados como para gozar
collendo desprevido ao lector mecánico que reclama unha opinión, e
hai que admitir que ás veces o resultado xustifica a teoría de que
os pasatempos máis divertidos son os que se sazonan con crueldade.
Os recursos dos lectores mecánicos adoitan dar proba do inventivos
que poden chegar a ser: houbo unha señora que, cando lle preguntaron
de improviso que pensaba sobre “Quo Vadis”, contestou que non
atopara problema algún no libro salvo que “non pasaba nada”.
Ata agora ocupámonos soamente do que
podería chamarse o lector mecánico medio: unha designación que
abrangue á inmensa maioría dos consumidores de libros. Con todo,
hai outro tipo de lector mecánico moito máis sorprendente: o que
practica a diversión filistea de “entender o obvio” e fai
incursión de forma atrevida “na amargura das cousas ocultas”. O
transcendentalismo debe moito da súa perenne popularidade a este
culto polo inintelixible, e os seus discípulos proceden en gran
medida desta clase de lectores, que consideran unha fazaña
intelectual ler un libro para entendelo. Con todo, estes devotos do
esotérico son demasiado infrecuentes para resultar daniños. Quen
verdadeiramente pon en perigo a integridade das letras é o lector
mecánico medio, aínda que pareza curioso que carguemos contra esta
voraz maioría de lectores. Por que deberiamos acusar de malicia a
quen sostén a demanda de centos de miles de libros?
Naquel agudo estudo de personaxes,
“Manoeuvring”, a señorita Edgeword afirma dun dos seus
personaxes: «O seu pensamento nunca fora atafegado por un torrente
de ensinos inútiles. Que o fluxo da literatura non lle afectou víase
simplemente pola súa fertilidade». Non hai forma máis afortunada
de describir a quen le intuitivamente; o lector mecánico é
exactamente a antítese disto. O seu pensamento está devastado por
ese torrente de ensinos inútiles que as súas esixencias fixeron
prosperar. É moi probable que se os únicos que len fosen aqueles
que saben ler, os únicos que producisen libros fosen quen saben como
escribilos; o mínimo que cabería reprocharlle ao lector mecánico é
que alentase ao autor mecánico. De feito, están feitos o un para o
outro e aprécianse o un ao outro impunemente.
Catro son os prexuízos que causa o
lector mecánico. En primeiro lugar estimula a demanda da escritura
mediocre, facilita a carreira do autor mediocre. O crime de empuxar
ao talento creativo cara a categoría da produción mecánica
constitúe de feito o atentado máis grave que comete o lector
mecánico.
En segundo lugar, dada a súa paixón
por converter en “populares” os asuntos máis abstrusos e
difíciles, e dada a súa confusión entre os tópicos científicos
requentados a fume de carozo coas concepcións maduradas lentamente
propias do pensador orixinal, o lector mecánico convértese nun
factor de atraso da verdadeira cultura, e rebaixa o caudal de
posibles obras verdadeiramente perdurables.
O terceiro prexuízo que este tipo de
lectores causa á literatura é confundir os xuízos morais cos
intelectuais. Hai tempo que se recoñece a pobreza do credo literario
segundo o cal se escribe “por amor á arte”. O lector mecánico
impide a produción de obras mestras non só polo feito de requirir
que o escritor imaxinativo se adique aos seus “asuntos refinados”
senón pola súa propia incapacidade de discernir os “asuntos
refinados” nun libro calquera, por marabilloso que este sexa, o que
implica un obstáculo insandable para as súas capacidades. Para quen
considera a literatura como unha crítica da vida nada é máis
desconcertante que esta incapacidade para distinguir entre a
tendencia principal dun libro -o seu valor técnico e imaxinativo
conxuntamente- e as súas cualidades tan só episódicas. Quizais
sexa natural que o lector mecánico confunda o que non é moral co
inmoral; pódeselle perdoar que clasifique erroneamente libros tales
como A cartuxa de Parma ou A vida de Benvenuto Cellini.
Os danos que causa á literatura débense a que ignora
irremediablemente o feito de que un retrato biográfico serio non
debe ser xulgado polos incidentes que conta senón polo sentido que
lles dá o autor. O libro daniño é o libro trivial: que a
contemplación da vida dea por resultado Fausto ou Faublase
depende do escritor, non do tema. Para verificar a ausencia desta
percepción no lector medio hai que mirar os libros “impropios”
da narrativa actual en inglés. Nestas obras, que son obxecto de goce
baixo protesta, co argumento de que son “desagradables pero tan
poderosas”, vese o reflexo da imaxe que os grandes retratos
biográficos deixan nas mentes do lector mecánico e do seu
novelista. Maquínanse con coherencia incidentes “dolorosos”;
pero como todo o demais pasa desapercibido, déixase ao carón.
Por último, ao demandar unha
literatura xa mastigada e dada á súa incapacidade para distinguir
entre os medios e o fin, o lector mecánico orienta de modo erróneo
as tendencias da crítica ou, mellor dito, produce unha criatura ao
seu xeito: o crítico mecánico. Non fai moito, o correspondente en
Londres dun xornal en Nova York citaba a “un comentarista inglés
moi coñecido” que afirmaba que os lectores xa non teñen tempo
para ler análises críticas dos libros, e que o que querían era un
resumo dos seus contidos. Por suposto que determinar ata que punto se
beneficia a literatura da crítica é un asunto aberto (e que supera
con moito ao alcance do noso argumento); pero evidentemente falar da
análise dun libro como un tipo de crítica e o catalogar o seu
contido como outro tipo de crítica é absurdo. O lector nato pode
querer ou non ouvir o que ten que dicir un crítico acerca dun libro,
pero se lle interesa a crítica impórtalle a única que merece ese
nome: a análise dun tema e o seu estilo. Seguramente quen non ten
tempo para unha crítica semellante tampouco o ten para pasar revista
aos contidos dun libro: o inventario dos seus incidentes que conclúe
co convencional “pero non imos estragar o goce do lector
revelando...”. Quen reclama este tipo de inventarios e os chama á
crítica é o lector mecánico, e como este tipo de lector configura
a maioría, prodúcese inevitablemente a rápida substitución do
crítico polo comentarista que se limita a extraer mecanicamente a
trama dun libro. Tanto se a verdadeira crítica é útil á
literatura coma se non o é, está claro que ditas pseudo reseñas
son daniñas posto que colocan libros de cualidades moi diferentes no
mesmo nivel de mediocridade, ignorando os seus verdadeiros atributos
e a súa importancia. Resulta imposible dar unha idea do valor dun
libro calquera, salvo quizais das historias de detectives, polo mero
resumo dos seus contidos; e mesmo cando se trata dun relato policíaco
malo as cualidades que o diferencian doutro bo non son a forma en que
se distribúen os incidentes senón o modo en que se manexa o tema e
a elección dos medios adecuados para producir un efecto determinado.
Todas as formas da arte baséanse no principio de selección, e se
ese principio non se aplica á suma total de calquera produción
intelectual non pode haber crítica xenuína.
De modo que o lector mecánico traballa
sistematicamente contra a literatura. Como é obvio, para quen é
máis prexudicial é para o escritor. A ancha vía que conduce á
aprobación deste lector é tan fácil de ollar e está tan
firmemente amarrada a prósperos compañeiros de ruta, que máis dun
mozo peregrino sentiuse atraído por ela por mor dun simple afán de
compañía; e é moi probable que só ao final da viaxe -cando chegue
ao palacio das necidades e se entregue a un festín de eloxios
indiscriminados, cos facedores de garabatos que tanto desprezou
servíndose unha e outra vez do mesmo prato oufano que foi preparado
na súa honra-, os seus pensamentos volvan con nostalxia en busca
daqueloutro camiño, o carreiro recto que conduce ao reino de “os
poucos afortunados”.
Comentarios
Publicar un comentario